İktisat kıt kaynaklarla sonsuz insan ihtiyaçlarının karşılanması için gerekli politikaları üretmeye çalışan bir bilim dalıdır. Peki kıt kaynaklar neler? Üretim faktörleri;emek,girişimci,sermaye,doğal kaynaklar bunlar en temel olanları. Bunun haricinde dünyada neredeyse hiçbir şey sonsuz miktarda bulunmadığı için kıt kaynak sayılır. Ama bunun karşısında iktisadi bireylerimizin sonsuz ihtiyaçları var. İktisadi bireylerimiz rasyonel,tam bilgiye sahip,geleceği öngören,nominal ile reel arasında ayrım yapabilen ve faydasını maksimize etmeye çalışan bireyler.İnsanlar maddi varlıklar için mücadele eder ve faydasını maksimize etmek konusunda bencil sayılır. Peki manevi anlamda durum böyle mi? Manevi duygularımızı tatmin edecek şeyler -her zaman- bireyin faydasına mıdır? Bireyler maneviyat konusunda da -tam-rasyonel davranabilir mi? Cevap bazen evet bazen ise hayırdır.
Örf,adet,gelenek,görenek gibi kavramlar aile konusunda aldığımız kararlarda bazen rasyonel bazen ise rasyonel olmayan kararlar almamıza sebep olur. Bu zamanla önce bireylerin toplumu sonra ise toplumun bireyleri etkilediği mekanizmalar vasıtası ile gerçekleşir. Örneğin ;çocukların refahı ebeveynler açısından bir nevi yatırım ve biyolojik anlamda soyun devamı açısından önemlidir. Bu yüzden birçok aile çocuklarının faydasını maksimize ederken kendilerine zarar verseler bile “faydacı ve rasyonel” olmaktan uzak kararlar alabilir.Burada yatırım gibi bakılan çocuğun Ortalama maliyeti (AC) göz önünde bulunduran ebeveynler Çocuklarının yol açtığı Değişken Maliyetleri (AVC) göz ardı eder. Sonuçta ebeveynler için zarar git gide büyür.
Dostluk konusunda ise bireyler genellikle aileye nazaran daha rasyonel davranma eğilimindeler.İnsan neden dost arayışındadır? İnsanlar yalnızlık,üzüntü ve dertler gibi manevi açıdan maliyet sayabileceğimiz konularda ortalama maliyetlerini düşürmek veya hayat dediğimiz süre içerisinde manevi faydalarını yükseltmek için dost ararlar. Zaten zor zamanımızda yanımızda olanlara dost dememizin amacıda özellikle manevi maliyetlerimi azaltmak içindir. Dost, birey açısından pozitif dışsallık sağlayan bir iktisadi birimdir. Dostların varlığı maliyetimizi düşürür, faydamızı yükseltir.Bu ilişkinin karşılıklı olması dostluğun uzun süreli olmasına sebep olur. Fakat dost bildiklerimiz kavramında ise aslında bir süre sonra dostlarımız maliyetlerimizi arttırmakta veya faydamızı azaltmakta olan iktisadi bireyler olmakta.
Aşağıdaki fayda fonksiyonunda A bireyi ve B bireyi birbirlerinin faydalarını arttırır. Sıkı dostlardır..
Ua=A bireyinin toplam faydası
A bireyinin fayda fonksiyonu => Ua=f(Aşk(u),aile(u),temiz hava(u),su(u),Ub,yemek(u),……,X(u)n)
Ub=B bireyinin toplam faydası
B bireyinin fayda fonksiyonu => Ub=f(hava(u),doğa(u),su(u),yemek(u),barınma(u),Ua,…….Y(u)n)
Aşağıdaki maliyet fonksiyonunda ise A bireyinin hayatında B bireyi dost bildiğidir ve A bireyinin hayatında maliyet yaratan çıkarcı – geçici birisidir.
Ca=A bireyinin toplam maliyeti, Ca=f(Telefon faturası(c),sevgilin terk etmesi(c),Cb,Kira(c),……Xc)
Bu aşamada dost bildiklerimizin maliyetlerine katlanabildiğimiz sürece devam eder. Örneğin B bireyi bize daha fazla maliyet yükleyemeyeceğini düşündüğünde hem fonksiyondan hem hayatımızdan çıkar.
İnsan neden Aşık olur ve birini sevme ihtiyacı duyar. Bu manevi ihtiyaç,dost edinme ihtiyacına benzer özelliklerle beraber, biyolojik olarak neslin devamı,Maslow’ un ihtiyaçlar hiyerarşisinde belirttiği gibi cinsel ihtiyacın karşılanması ve toplumsal etkileşim ile kendini daha yoğun hissettirir. Bu yüzden insanlar maliyet fonksiyonlarında, aşık olduğu kişilerin yüksek maliyetlerine dostlarına nazaran daha fazla tolerans gösterirler.Tabi burada ilişkinin manevi faydasının manevi maliyetinden yüksek olması gerekir. Genellikle dostların – sevgili ve eşlerden önce tutulmasının sebebi dostların ilgili bireye daha yüksek manevi fayda sağlamasıdır.Bunun haricinde bireyler için sevgili veya eş bir süre sonra kısmi mülk olarak düşünülür. Bireyin sevgilisini mülkü olarak görmesi ve kaybetmekten korkmaması bireyin toplam maliyetini düşürücü etki yapabilir. Bazı ilişkilerde tarafların ilişki süresi uzadıkça birbirlerine daha ilgisiz olması bundan kaynaklanır. Böyle ilişkilerde ilgiyi kaybeden kişinin faydasını azaltmak yerine ilişkinin belirsizlik ile ilgili maliyetini yükseltmek bireylerin toplam faydasını yükseltir.Best Western Guest Satisfaction Survey
Ceteris Paribus : Bu yazıda bireylere faydacı,rasyonel bir pencereden bakılmış ve faydalar Kardinalist yaklaşımla ele alınmıştır. İktisadın Newtongil yöntemi ile sonsuz manevi istekler ile kıt manevi kaynakların maksimuma ulaştırılma çabası anlatılmıştır.İktisadi perspektiften olaylara nasıl bakılır sorusuna farklı bir cevap vermeye çalıştım
Zaman ayırdığınız için Teşekkür ederim.
Sefa ERKUŞ